Müasir infrastrukturda davamlı əhatəlilik, xüsusilə də, Kompyuter mühəndisliyi və İnformasiya Texnologiyaları Azərbaycanın iqtisadi inkişafında əsas yer tutur. Ölkə çoxsaylı Avropa təşkilatları və qurumları ilə əməkdaşlıq edərək, həyat dəyişdirəcək və dövlətin təbii ehtiyatlardan asılılığını minimuma endirəcək rəqəmsallaşdırma prossesləri üzərində işləyir.
Azərbaycanın rəqəmsallaşdırma prossesi telekommunikasiya infrastrukturunun inkişafını və internet bağlantısının əhatəliliyini özündə ehtiva edən altı inkişaf strategiyasını əhatə edir. Bundan əlavə, internetin nüfuzetməsi, mobil internet və fiber optik texnologiyalar Azərbaycanda rəqəmsallaşmanın baş verməsi üçün vacib sahələrdir.
Məlumat mərkəzləri və təhsilə giriş də ölkədə bu irəliləyişlərə dəstək olacaq strategiyaların bir hissəsidir. Bəs bu strategiyalar rəqəmsallaşdırma prosesini necə yüngülləşdirəcək? Aşağıda Azərbaycanın rəqəmsallaşdırılmasında əsas rol oynayan altı strategiyanın ətraflı siyahısı verilmişdir: İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarına giriş, təməl hesablama infrastrukturu, genişzolaqlı şəbəkə, internetdən istifadə, siyasət, tənzimləyici bazar ölçüləri və mobil telefon infrastrukturu.
Telekommunikasiya İnfrastruktur şəbəkəsi vasitəsilə rəqəmsallaşdırma
Bu xalqın hökumətinə görə, inkişaf etmiş telekommunikasiya infrastrukturu ilə internetin eyni zamanda artması əvvəlki illərlə müqayisədə özünü açıq-aşkar göstərir. Azərbaycan İKT-nin inkişafı üçün lazım olan performans və yüksək standartları internetdə mövcud olan telekommunikasiya infrastrukturlarının spesifik sahələrində 46 %-dən 75% -ə qədər inkişaf etdirmişdir. Bu statistika 2019-cu ildə, Azərbaycan Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinə görə qeydə alınıb. Buna baxmayaraq, yenə də, telekommunikasiya infrastrukturunda və internet sahələrində inkişafı ləngidəcək çətinliklər yarandı.
Telekom İnfrastruktur İnterneti vasitəsi ilə rəqəmsallaşmanın əldə edilməsi üçün sovet dövlətinin rəhbərliyi Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi və Avropa İKT təşkilatı ilə birlikdə telekom infrastrukturundan istifadə edən şəxslər və şirkətlər tərəfindən yerinə yetirilməli olan siyasət və tənzimləmələri davam etdirirlər. Rabitə və texnologiyaya dövlət investisiyaları ilə əlaqədar dövlət təklifləri kimi siyasətlər bu prosedurlara özəl investisiya axınının və uzunmüddətli sağlam rəqabətin davam etməsində çox kömək edib. Azərbaycanın İKT sektorunda dövlətə məxsus iki müsəəsisə üstünlük təşkil edir. Tənzimləyici orqanların İKT sahəsində tətbiqi rəqəmsallaşdırma yolunda İnternet telekommunikasiya infrastrukturunun daha da inkişaf etməsinə kömək edəcəkdir.
Telekommunikasiya infrastruktur şəbəkəsi Azərbaycanda üstünlüyü təşkil edən İKT-nin özəyidir. Telekommunikasiya sahəsinə gəldikdə, sonuncusu, xərclərin bahasına başa gəlir. Buna görə də neqativ təsirlərin qarşısını alacaq qanunlar qüvvəyə minməlidir. İnformasiya Kommunikasiyası və Texnologiya məsələlərinə baxan siyasətçilər, yüksəliş və idarəetmə sahəsində infrastruktura əsaslanaraq rəqabətə səbəb olacaq islahatlar barədə dərin tövsiyələr veriblər. Bu siyasətdən xüsusilə sabit genişzolaqlı şəbəkə bazarı təsirlənəcəkdir.
Azərbaycanın rəqəmsallaşdırma prossesində Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi İnternet telekommunikasiya infrastrukturunu idarə edən və nəzarət edən ən etibarlı siyasət və tənzimləmə orqanlarıdır. Sabit və mobil telefonlar bazarda ən yeni mobil telefon texnologiyasının üstünlük təşkil etdiyi İnternet telekommunikasiya infrastrukturu kateqoriyasına aiddir. Rəqəmsallaşdırma səylərinə və telekommunikasiya infrastrukturunun inkişaf siyasətlərinə əməl olunarsa, İKT sahəsi tamamilə hökumətə və əhaliyə qayıdacaqdır.
Daha sürətli böyüməni təmin etmək üçün Azərbaycanda telekom alt quruluşunun infrastruktur inkişafı üç metodoloji yanaşmaya və süzgəcdən keçmiş strategiyalara bölünür. Yanaşmalardan biri də, müstəqil tənzimləyici orqanlar vasitəsilə telekommunikasiya infrastrukturları ilə əlaqəli bazarları azad edərək inkişaf etmiş idarəetməni irəlilətməklə informasiya texnologiyaları fakültələrini gücləndirməkdir. Simsiz və simli mühitlərə bölünən telekom infrastrukturu ölkənin iqtisadiyyatını təyin etmək üçün vacibdir. Simsiz və müasir rabitədə 57,7% artım aktiv şəkildə rəqəmsallaşdırma sənətində mütərəqqinin göstəricisidir.
Azərbaycanda Məlumat Mərkəzlərinin rəqəmsallaşdırılması
İkinci və olduqca vacib olan yanaşma, onlayn dünyada keyfiyyətli təhsilə girişlə əl-ələ vermiş, internetdə telekommunikasiya infrastrukturu sahəsində nəzəri və praktiki bacarıqları təbliğ etməklə gələcək nəsilləri silahlandırmaqdır. Bu sahələrdə rəqəmsallaşdırma hökumətdən başlamalıdır ki, bütün dövlət texnologiya qurumları da Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış siyasəti mənimsəsinlər. Xarici telekommunikasiya infrastrukturlarının və internet investorlarının artması, ölkədə əsaslı müxtəliflik və bazarda müsbət rəqabətdə gözə çarpacaq dərəcədə (5 %) artıma gətirib çıxartdı.
Azərbaycanın rəqəmsallaşdırması prossesində məlumat mərkəzləri məlumat aktivlərinin menecmenti və istənilən ali İKT fakültəsinin idarəsinin onurğa sütunudur. Bunlar əməliyyatlar, məlumatların saxlamasının əhəmiyyəti, rəqəmsal məlumatların yayılması və tətbiqlərin paylaşılmasında lazım olan müxtəlif liderlik təcrübələri kimi prosedurlar vasitəsilə rəqəmsal və İnformasiya Texnologiyaları mənbələrinin paylaşılmasını təşviq edən mərkəzləşdirilmiş müəssisələrdir. Elektron hazırlıq, yəni- “e-readinnes” tədricən ölkənin İKT fakültəsinin səriştəsi ilə təmin olunan məlumat mərkəzlərinin əsas müəssisələrindən başlayır və bu, Azərbaycanın tamamən rəqəmsallaşdırma ilə bağlı yanaşmalarının bir hissəsidir. Ölkədəki məlumat mərkəzləri inkişafının strateji yol xəritələri 2013–2019-cu illərdə infrastrukturun inkişafında 15,1%-ə qədər artım olduğunu göstərir. Bu da, post-sovet ölkəsində texnoloji şüurun davamlı olaraq yüksəldiyini göstərir.
Azərbaycan Respublikasının istifadə etdiyi yanaşma rəqəmsal məlumat analitikası və s. kimi rəqəmsal imkanlar və alqoritmlərdən istifadə edərək iş mühitinin məhsuldarlığını və əməliyyat səmərəliliyini artırmağı hədəfləyir. Hökumət, məlumat mərkəzlərini və əlaqəli infrastrukturları borc vəsaitlərinin hədəf büdcələri, investisiyaya maraq göstərən xarici şəxslər və şirkətlər, çoxtərəfli və ikitərəfli ortaqlar vasitəsilə genişləndirməyi planlaşdırır. Texnoloji əməliyyatların böyüməsi, texnologiya əməliyyatlarını iş mühitinə inteqrasiya etmək üçün əsas dövlət strategiyalarının ortaya çıxmasına səbəb oldu. Bu da, özlüyündə, müəyyən məlumatların nəticələrinin müəyyənləşdirilməsində dövlət statistika idarəsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onlayn təşəbbüskarlar və ümumi biznes heyəti bu infrastrukturdan qlobal texnologiya dünyasında bizneslərini inkişaf etdirmək üçün istifadə edəcəklər.
Azərbaycanda məlumat mərkəzlərinin rəqəmsallaşdırılmasının rolu millətin bütün yerli sakinləri üçün aşağıdakı cəhətdən əhəmiyyətlidir. Yüksək həcmli elektron ticarət əməliyyatları fəal şəkildə təşviq ediləcək. Bu da, bütün sahibkarlara böyük təsir göstərəcəkdir. Onlayn dünyada iş tətbiqetmələrini dəstəkləmək üçün vacib olan məlumat mərkəzlərinin rəqəmsallaşdırılması, bütün iş təcrübəçiləri üçün dünya miqyasında müxtəlif müştərilərə çatmaq üçün bir kanaldır.
Məlumat mərkəzləri Elmin, Texnologiyanın, Mühəndislik və Mexanikanın (STEM) inkişafına maraq göstərən gənc nəslə müxtəlif təchizatlar təqdim edən inkubasiya mərkəzidir. Məlumat mərkəzləri onlayn qaynaqların asanlıqla paylaşıldığı və fərqli inteqrasiya olunmuş inkişaf mühitlərindən istifadə edərək inkişaf etdirilmiş texnoloji cəmiyyətləri təqlid edir. Mühitlərə python, JavaScript və s. daxildir. Gənc nəsil virtual reallıq oyunları və onlayn icmaların yaradılmasına meyl edir. Məlumat mərkəzləri onlayn oyun səriştələrini inkişaf etdirmək və oyun mühitində inkişaf etdirici cəmiyyətləri gücləndirmək üçün bir başlanğıc paketidir. Müasir texnologiyalar süni intellekt, maşın öyrənməsi və böyük verilənlər texnologiyalarından çox asılıdır.
Məlumat mərkəzlərinin virtualizasiyası, Azərbaycanda məlumat mərkəzlərinin rəqəmsallaşdırılmasında mühüm rol oynayan 7/24 bir infrastrukturdur. Virtual infrastruktur axtarışının, bugünkü dünyada tələb olunan infrastruktur material hovuzları və çox buludlu mühitlər kimi çoxölçülü paradiqmalardakı iş yüklərini dəstəkləməsi gözlənilir. Ölkədəki məlumat mərkəzlərinin rəqəmsallaşdırılması, virtual aləmdə infrastruktur dəstəyinin olmasını təmin edəcəkdir. Onlayn informasiya texnologiyaları mənbələrinin təhlükəsizliyi və mövcudluğu, iştirak edən bütün rəqəmsal maraqlı tərəflər üçün əhəmiyyətli olacaqdır. Məlumat mərkəzlərinin rəqəmsallaşdırılmasına nail olunan zaman, onlayn İT xidmətlərinin əlçatanlığı 2019-cu ildə göstərilmiş 15,1% -dən 99,8% -ə qədər yüksələcəkdir.
Azərbaycanda İnternetə nüfuzetmənin rəqəmsallaşdırılması
Azərbaycan Respublikasındakı məlumat mərkəzlərinin modernləşdirilməsinə elektron hazırlıq Xidməti proqram təminatı (SaaS) və Kompüter İnfrastrukturunu Xidmət (IaaS) kimi kateqoriyalanan müxtəlif inkişaf proqram yanaşmalarında əhəmiyyətli rol oynayır. Sovet dövlətinin aparıcı texnoloji firması AzlnTelecom, 2015-ci ildə qlobal rəqəmsal platformalarla birlikdə gələcəyin genişmiqyaslı texnologiyalarını genişləndirmək üçün qurulmuşdu.
Amazon Veb Xidməti (AWS), bulud hesablama infrastrukturları kimi eyni hesablama səlahiyyətlərini təqdim edən qlobal və ya daha doğrusu, beynəlxalq qüvvələr arasındadır. Digər tərəfdən, Google asanlıqla əldə edilə bilən və rəqəmsal məlumat mərkəzi xidmətləri təqdim etməyə davam edən qlobal hesablama mərkəzidir. Azərbaycan Respublikasında rəqəmsallaşdırma əldə etmək, artıq qurulmuş rəqəmsal firmalarla rəqabət apararaq məlumat mərkəzləri və məlumatların idarəedilməsi ilə əlaqəli xidmətdə xərclərin azaldılması deməkdir.
Azərbaycan respublikasının Strateji Yol Xəritəsinin rəqəmsallaşdırılmasına görə, ölkədəki məlumat mərkəzlərinin standartlara cavab verməsi trans-Asiya icmalarındakı xarici investorların eyni paradiqmaya sərmayə yatırmaq istəyi ilə irəli sürüləcəkdir. Ölkədəki məlumat mərkəzlərinin elektron hazırlığı bulud məlumat mərkəzləri, yerləşmə məlumat mərkəzləri, müəssisə məlumat mərkəzləri və s. kimi geniş məlumat mərkəzləri sayəsində məlumatların çoxölçülü təcrübələrini cəlb edəcəkdir.
Rəqəmsallaşma prosesi, internetə nüfuzetmə kəşfləri və statistikası nəticəsində daha da aktivləşir. İnternetə nüfuzetmə müəyyən bir ölkədə internet istifadəçilərinin sayı ilə demoqrafik məlumatlar arasındakı əlaqə kimi izah edilə bilər. Azərbaycan Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin internetə nüfuzetmə statistikasına görə, bu ölkənin yerli sakinlərinin 78 %-i internetdən istifadə edir. Cib telefonları və əlaqəli texnologiyalar internet aləmində ən aktiv cihaz olaraq qəbul edilib. 2019 və 2020-ci illər arasında aparılmış internet nüfuzetmə statistikasına əsasən, internet istifadəçilərində 2,0% artım qeydə alınıb. Bu da yerli əhalinin 80% -ni təşkil edir.
İnternetə nüfuzetmə istənilən hökumətdə bir çox üstünlüklərə sahibdir. Azərbaycanda rəqəmsallaşdırmaya aparan yol xəritəsindən biri də internetin nüfuzetməsi ilə əlaqəli atributlardır. Ölkə rəhbərlikləri internet istifadəçilərini artırmaqla əsas ölkələrdə təhsilin bünövrəsini artırmağı hədəfləyir. Dünya səviyyəsində keyfiyyətli təhsil təklif etməyin müasir yolu elektron təhsilin (e-təhsil) və elmi mənbələrin əlçatanlığıdır. Ali təhsil müəssisələri hazırda elektron təhsil təcrübələrinə uyğunlaşaraq səriştəli məzunların dünya qlobal bazarlarına davamlılığını artırırlar.
2020-ci ilə görə, ölkədə əhalinin 80% -i səhiyyə sektoru kimi müxtəlif sahələri formalaşdıraraq, internetin nüfuzedilməsinə ev istifadəçiləri, alimlər və ali müəssisə şirkətləri sayəsində sahibdilər. Azərbaycanın internetin nüfuzetmə yolu ilə rəqəmsallaşdırılması teletibb kimi tibbi təcrübələrin əldə olunmasına gətirib çıxararaq, ölkə səhiyyə sektorunda mükəmməlliyə çatmaq üçün qlobal bir nöqtəyə çevriləcəkdir. Şirkətlərin müasir hesablama texnikası və texnologiyaları ilə idarə edilməsi yalnız Azərbaycanın elektron hazırlığının gündəmində olan internetin nüfuzetmə tapşırığı ilə əldə edilə bilər.
İnternetin nüfuzetməsi ev şəraitində internetin böyüməsində əsas vasitədir. İnternetə nüfuzetmə motivi ilə rəqəmsallaşdırma mobil internet qəbuletmə və texnoloji məlumatlılığın artması kimi bir neçə əsasları inkişaf etdirən texnoloji / ağıllı şəhərlərin inkişafı yolu ilə müasir urbanizasiyanı inkişaf etdirmək məqsədi daşıyır. Hökümət internetin nüfuz etməsi nəticəsində, xüsusən də, internet bağlantısı ilə əlaqəli olan və məlumat xidmətlərindən istifadə edən işgüzar istehlakçılara qarşı internet asılılığını artırmağı hədəfləyir. Azərbaycanda dövlətlə əlaqəli təşkilatlarda informasiya sistemlərinin təkmilləşdirilməsi internet nüfuzetməsinə nail olmaq üçün atılan köklü bir addımdır. Bu, hökümətin strateji rəqəmsallaşdırma hədəfi vasitəsilə əlçatan sosial mühit yaratmaq strategiyadır.
İnternetin nüfuzetməsi ilə rəqəmsallaşdırmanın təmin edilməsinə əlavə olaraq, hökumət mobil rabitə xərclərinin azaldılması və eyni şəbəkə zolağını artırmaq yolu ilə əlverişli internet infrastrukturunu təşviq edir. Sosial şəbəkə və əyləncə də internetin nüfuzetməsini artıran və rəqəmsallaşmanı çətinləşdirən trend sahələr arasındadır. 2017-ci ildə sosial media istifadəçilərində 29 % artım qeydə alınıb. Proaktiv istifadəçilərdə isə orta hesabla 13 % artımı qeydə alınıb. Bu da o deməkdir ki, hələ də, ehtiyat ərazilərdə və ev şəraitində internetdən istifadə etməyə davam edən istifadəçilər var. İnternetə nüfuzetmə yolu ilə rəqəmsallaşmanın Azərbaycanda təhsil və biznes savadlılığı ilə ölkənin iqtisadiyyatına təsir göstərməsi gözlənilir. Rəqəmsal sahibkarlıqdan asılı olan əhalinin sayı isə sürətlə artacaqdır.
Azərbaycan Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin topladığı statistikaya görə, ölkə əhalisinin 52 % -i ölkənin rəqəmsallaşdırma xəritəsini inkişaf etdirən aktiv mobil internet istifadəçilərindən ibarətdir. Mobil interneti ağıllı telefonlar və ümumi heterojen mobil hesablama infrastrukturu vasitəsi ilə internetə giriş kimi izah etmək mümkündür. Rəqəmsallaşma prosesində mobil internet tələbələrdən şirkətlərə və hətta dövlət təşkilatlarına qədər, yəni, bütün maraqlı tərəflər üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan Respublikası strateji rəqəmsallaşdırma hədəfləri vasitəsilə mobil internetin rəqəmsallaşdırılmasına aid çoxsaylı yanaşmalara malikdir.
Tam mobil internet rəqəmsallaşdırılmasına nail olmaq üçün ilkin addım informasiya kommunikasiyasının və texnologiyanın təkmilləşdirilmiş idarəetmə və qeyri-faydalı struktur yolu ilə gücləndirilməsidir. Hökümət sonuncusunu mobil internetin dövlət və özəl qurumlar tərəfindən idarə olunmasını tətbiq edərək həyata keçirə biləcəkdir. Müstəqil qurumlar geniş mobil internet bazarının və əlaqədar sahələrin, xüsusən də, telekomunikasiya bazarlarının azad edilməsinə çalışacaqlar. Hökumət mobil infrastruktura investisiya və maliyyələşdirməni əhəmiyyətli dərəcədə artıraraq mobil infrastrukturun keyfiyyətini artırmaq üçün çalışır. Modernləşmə əhalidə sabitdir və inkişafa kömək üçün yol xəritəsi büdcələri ayrılmışdır.
Ölkədə təbii resurslardan asılılıq İKT sahəsində inkişafı texnoloji inkişaf sayəsində rəqəmsal istehsalın baş verdiyi son illərədək ləngitmişdi. Azərbaycan höküməti telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları sahəsindəki strateji yol xəritəsi çərçivəsində mobil internetin rəqəmsallaşdırılmasına onlayn təşəbbüskarlığın qlobal mənimsənməsi ilə nəticələnən iş mühitinin məhsuldarlığını və əməliyyat səmərəliliyini artırmaqla nail olmağı planlayır. Hökumətin mobil internetin rəqəmsallaşdırılması istiqamətində verdiyi əsas prioritetlərə iqtisadiyyatın və xüsusən də Azərbaycanın ÜDM-nin artımını təmin edəcək rəqəmsal ödənişin genişləndirilməsi daxildir.
Azərbaycanın mobil bazarı Azərbaycanda internetə olan tələbin artması və ya azalmasında mühüm rol oynayır. Bu bazar Azərbaycanda mobil və internet istifadəsinin artırılmasına yönəlmiş müxtəlif markalar və müəssisələrlə doludur. Buraya, əsasən, ümumi bazarın 95% -ində birlikdə əməkdaşlıq edən Azercell, Bakcell və Azerfon daxildir.
Azərbaycanın Fiber Optika yolu ilə rəqəmsallaşdırılması
5G-nin Azərbaycanda tətbiqinə gəlsək, ilk addımı yerli sakinlər üçün mobil bazarda 5G-nin sınaqdan keçirilməsi üçün Azercell atdı. Bununla birlikdə, bazardakı digər mobil şirkətlər və müəssisələr isə, 5G-nin vətəndaşlar arasında daha çox yayılması üçün 5G-nin bazar tələbində artımını gözləməyi planlaşdırırlar. Buna görə də digər müəssisələr hal-hazırda hər bir istifadəçi üçün artan məlumat trafiki daşımaq üçün yerli sakinlər arasında LTE-nin əhatə dairəsini genişləndirməyə daha çox diqqət yetirirlər.
Sosial media mobil internetdən çox asılıdır. Bununla birlikdə, sosial media marketinq, iş zəkası və əlaqəli rəqəmsal sahibkarlıq tətbiqetmələrində bünövrə halına gəlib. Azərbaycan respublikasının prioritetləri rəqəmsallaşdırma strateji hədəf vasitəsilə texnoloji əsaslı əməliyyatların və iş mühitində təşəbbüslərin təkmilləşdirilməsidir. Azərbaycan iqtisadiyyatının və sosial böyüməsinin gələcəyi olan gənc nəsil, iqtisadiyyatın bir çox sahələrinin, məsələn, biznes, səhiyyə və s. cəlb edilməsi ilə hökumətin texnoloji təhsili modernləşdirmək üçün həyata keçirdiyi təxirəsalınmaz fəaliyyətlər sayəsində müasir təhsil doktrini ilə təchiz edilmişdir.
Mobil internetin rəqəmsallaşdırması Azərbaycan vətəndaşlarına və ümumiyyətlə, dünya vətəndaşlarına necə kömək edəcək? Mobil internetdən istifadə edən bir çox yarlıq var. İstehsalat fakültələri ölkə iqtisadiyyatında yüksək yer tutsa da, turizm və biznes bu kateqoriyada ikinci yerdədir. Dünyada 450 milyondan çox insan mobil internetdən istifadə edir və bu insanları Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə əlaqələndirmək üçün mobil internetin müasir və təkmilləşdirilmiş rəqəmsallaşdırılmasına ehtiyac var. Dördüncü və beşinci nəsil şəbəkələri bu iqtisadiyyatın təməl daşları adlanır. Mobil İnternetin rəqəmsallaşdırılması şəbəkələrin yaranmasını yaxşılaşdırmağa və bununla da ümumilikdə rabitə və telekommunikasiya prosesini sürətləndirməyə yönəldiləcəkdir.
2018-ci ilin yanvar ayından 2020-ci ilin yanvar ayına kimi olan statistika internet infrastrukturunun səmərəliliyində artımın tədricən 1,3%-ə qədər yüksəldiyini göstərir. Kompüter və əlaqəli texnologiyalar, hazırda fiber optika kimi müasir şəbəkə imkanları ilə idarə olunan geniş İKT-ni təşkil edir. Ənənəvi şəbəkə sistemində gözlə görünən yeniləmə altı ay ərzində 67% -ə qədər olan müasir texnologiyaların tətbiqi ilə baş verir. Fiber Optika, texnoloji infrastrukturda bir kanal və ya məlumat ötürülməsi ilə əlaqəli olan lif və ya plastik liflər kimi tanınır.
Azərbaycanın telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları üzrə strateji yol xəritəsinə əsasən, fiber optik liflər vasitəsi ilə əhalinin rəqəmsallaşdırılması, iş mühitinin məhsuldarlığı və əməliyyat səmərəliliyinin artırılması yanaşması yolu ilə aşağıdakı aspektlərlə məhdudlaşacaqdır. Birinci yanaşma informasiya kommunikasiya texnologiyaları sektorlarında bilik və bacarıqların artırılması ilə İKT sisteminin təhsil sistemində tətbiq olunmasıdır. İnternetin nüfuzetməsi və mobil internet də biliklərin ötürülməsində və İKT təhsili istiqamətində təhsil fonunun yaradılmasında vacib olan bloklardandır.
Azərbaycanın təhsilə giriş yolu ilə rəqəmsallaşdırılması
Fiber optik rəqəmsallaşdırmanın hökumətin ölkədəki bütün qurumlar arasında kompüter sistemlərinin təşviqi prioritetləri sayəsində yaxşılaşması gözlənilir. Aparat təchizatı və elektron infrastrukturun təkmilləşdirilməsi yolu ilə elektron hazırlıq çox vaxt həyati vacib rol oynayır. Azərbaycan iqtisadiyyatını inkişaf etdirəcək fiber optik rəqəmsallaşdırmanın üstünlükləri bunlardır: internetə keçidin və geniş internet zolağının gücləndirilməsi. Bölgədəki ikili fəaliyyət və əməliyyatlar çox modlu lif və tək modlu lif ilə daha da yaxşılaşdırılmış fiber optik kabel ailəsi sayəsində bu şəbəkə üçün ikili keçid genişliyini təmin edəcəkdir. Fiber kabel tərəfindən deqradasiyanın tamamilə azalması, ticarət və istehsalat kimi bir çox sahələrdə məhsulların xarab olmasına səbəb olacaqdır.
Azərbaycanın fiber optika vasitəsi ilə rəqəmsallaşdırılması təkcə iqtisadiyyatda mövcud olan göstəricilərə yönəlmək yox, həm də gələcəkdə əhalinin elastikliyi üçün böyük addımdır. Texnologiyanın inkişaf etdiyi bir vaxtda şəbəkələrin miqyasının genişləndirilməsi respublikada elektron hazırlığın vacibliyini göstərir. Bu rəqəmsallaşdırma forumunun məqsədi xərcləri azaltmaq və məhsuldarlığı artırmaqdır. Fiber optikanın uzunömürlülüyü və etibarlılığı heç nə ilə müqayisə olunmur. Bu da davamlılıq qabiliyyətinin minimal olması deməkdir. Bundan da belə nəticəyə gəlmək olar ki, investisiyanın qaytarılması yüksəkdir. Ölkə daxilində minimum hesablama və elektron avadanlıqlarla demək olar ki, internetə girişin olmasını gözləyən bütün evlərdə 25 mildən çox siqnal əhatə dairəsi təmin ediləcəkdir.
Azərbaycanın fiber optika vasitəsilə rəqəmsallaşdırılması trans-Asiya və Avropa cəmiyyətindən xarici investorları cəlb edəcəkdir. Hökumətin bu məsələyə hazırlığı nəzarət siyasətləri və strategiyaları vasitəsi ilə özəl, lateral və çoxtərəfli investisiyaları idarə edəcək müstəqil tənzimləyici orqanların yaradılması yolu ilə həyata keçirilir. Telekommunikasiya bazarının azad edilməsinin davam etdirilməsi Azərbaycanın rəqəmsallaşdırılmasında idarəetmə strukturlarının təkmilləşdirilməsinə və informasiya kommunikasiya və texnologiyalar infrastrukturlarının gücləndirilməsinə yönəlmiş strateji hədəfində prioritetdir. Fiber Optikanın inkişafı əhalidə məlumatların daha sürətli ötürülməsini cəlb edir və bununla da, ölkəni qloballaşma xəritəsində saxlayır.
Ölkədə təhsilə girişin rəqəmsallaşdırılması, əsasən, təhsil müəssisələri və siyasətçilər tərəfindən rəqəmsallaşmanın təmin edilməsi üçün qoyulan ədalətli və bərabər şanslara yönəlmişdir. Azərbaycan Respublikası hökuməti telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları üzrə strateji yol xəritəsi vasitəsilə təhsilin rəqəmsallaşdırılmasına aşağıdakı yollarla nail olmağa meyllidir: 1) Təhsil sistemini müasir texnoloji təhsilin rəqəmsallaşdırılma prioritetlərinə uyğunlaşdıraraq əhalinin iqtisadiyyatının məhsuldarlığını və əməliyyat səmərəliliyini artırarmaq yolu ilə 2) Təhsil sistemində İKT-nin tətbiqi ilə informasiya kommunikasiya və texnologiya sektorunda bilik və bacarıqların artırılması yolu ilə
Müasir təhsil sisteminin rəqəmsallaşdırılması ondan başlayır ki, elm adamları Sovet respublikasının rəqəmsallaşmasının müstəqilliyini və yetərliliyini təmin etmək üçün proqram təminatı sahəsində səriştələrə yiyələnirlər. Rabitə və informasiya texnologiyalarını proqramlaşdırma vasitəsilə inkişaf etdirmək lazımdır. Bu da özlüyündə rəqəmsallaşdırma prosesini sürətləndirir. Rəqəmsal təhsil sistemini tədricən təkmilləşdirmək prosesi, daha sonra təhsil müəssisələrinin infrastrukturuna qədər yayılacaq və təhsil sistemini təkmilləşdirəcək fiber optiklərin rəqəmsallaşdırılmasına cavab verir.
İKT-nin təhsil sistemində tətbiqi internetin nüfuzetməsi, mobil internetin rəqəmsallaşdırılması və yuxarıdakı infrastruktur artım vasitələrinin əldə edilməsi ilə nəticələnəcəkdir. Təhsildə əlçatanlığın rəqəmsallaşdırılması əhalidə aşağıdakı mənaya gələcəkdir: Əməkdaşlığın qlobal sahədə ən yüksək səviyyədə təşviqi təmin ediləcəkdir. Google statistikasına görə, onlayn domendə 88%-dən çox onlayn öyrənmə infrastrukturu mövcuddur. İnternet anbar təhsilinin 75%-dən çoxu qlobal tədris proqramı ilə təkmilləşdirilməyə davam edir. Virtual öyrənmə, sağlamlıq pandemiyası və dünyadakı tələbələrin əməkdaşlığı kimi fiziki böhranlar zamanı əhəmiyyətli olduğunu sübut etdi.
Təhsilin rəqəmsallaşdırılmasının daha da yüksək səviyyələrə çatdırılması hökumətin peşəkar, fərdi öyrənməyə təşviq etmə planıdır. Biznes praktikantları öz mərkəzlərini inkişaf etdirmək üçün internet və mövcud rəqəmsal infrastrukturları aktiv şəkildə öyrənirlər. Texnoloji təhsil müəssisələrin iştirakı ilə biznesin təkmilləşdirilməsi, iş mühitinin rəqəmsallaşdırmasında strateji hədəfin məhsuldarlığı və əməliyyat səmərəliliyinin artırılmasında əsas prioritetlərdən biridir.
Təhsil Nazirliyinin nəzdində əsas məqsəd, İnformasiya Kommunikasiya Texnologiyaları Bürosu vasitəsi ilə, bütün liseyləri kompüterlər də daxil olmaqla informasiya texnologiyaları infrastrukturu kimi hesablama vasitələri ilə təmin etməkdir. Bundan əlavə, elektron dərsliklər (e-dərsliklər), İinternetə çıxış və informasiya texnologiyaları infrastrukturunda müəllim hazırlığı bütün ölkə üçün çox vacibdir. Ucqar ərazilərdəki məktəblər müxtəlif hökumət təşəbbüsləri ilə hazırkı rəqəmsallaşdırma forumunda birinci sırada olacaqlar.
Azərbaycan Respublikası təhsilə çıxışın rəqəmsallaşdırılmasına nail olmada Avropa ölkələrinin təhsil sistemində informasiya texnologiyaları və proqramlaşdırma siniflərinin inkişaf strategiyalarını bəyənmir. Peşəkar təhsilin təminatı bu strategiyalar sayəsində davamlı texnoloji biliklərin təhsil sistemi vasitəsi ilə çatdırılmasında kollec və universitetlərin ənənəvi səriştələrini üstələməyi hədəfləyir. Gözlənilən prosedurlardan biri də məktəblərin 85% -dən çox hissəsinin texnoloji əhatə dairəsi ilə təchiz olunmasıdır. Həmçinin müəllimlərin də 75 %-i texnoloji əhatə dairəsindən faydalana biləcəklər. İnterneti birləşdirən əsas qurum Azərbaycan Təhsil Şəbəkəsidir (AzEduNet). Hal-hazırda, ölkə təhsilə çıxışını rəqəmsallaşdırır: ölkənin 48 universiteti fiber optik internet çıxış imkanına malikdir.
Onu deyə bilərik ki, Azərbaycanın beynəlxalq rabitə kanalları qonşu ölkələrlə olan sualtı magistral yollardan keçir. Bundan əlavə, ölkənin quru xətləri də bölgədən keçən daha geniş şəbəkələrin bir hissəsinə çevrilib. Bu əsasən, Frankfurtdan Şanxaya qədər uzanan Trans-Asiya-Avropa fiber optik şəbəkəsinin bir hissəsidir. Bu şəbəkə həmçinin Frankfurtdan Omana qədər çatan Avropa-Fars Ekspress qapısına qədər uzanır.
Azərbaycanın, bundan başqa, beynəlxalq fiber optik artımını ölçən yeni fiber optik şəbəkəsi mövcuddur. Bu şəbəkə Trans-Avrasiya Məlumat Super Magistralı kimi tanınır. Bu şəbəkənin daha yaxşı böyüməsi və inkişafı Frankfurtdan Hong Kong, Çin və Şanxaya qədər yayılır. Bu şəbəkə Çin, Qazaxıstan, Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə və Almaniyadan da keçir.
Azərbaycanın bu geniş əlaqəsi bir çox digər qonşu ölkələrlə əlaqələndirilməsinə baxmayaraq, Azərbaycan hələ də neytral internet mübadilə nöqtəsi olmayan 70 ölkədən biri olaraq qalır. Bu səbəbdən beynəlxalq bant genişliyinin etibarlılığı və dəyəri xaricdə mübadilə olunan yerli trafik mövcudluğu ilə əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Bu həm də istifadəçilər üçün yükləmə sürəti və gecikməni, eləcə də, yerli məzmunun və dövlət e-xidmətlərinin inkişafına təsir edib.
Düzdür, Azərbaycan məhdud topdansatış rəqabəti ilə qitələrarası fiber optik sualtı kabel sistemlərindən uzaqdır, ancaq buna baxmayaraq, ölkənin beynəlxalq internet tutumu da çox aşağıdır.
Yaxın dövrdə Azərbaycanın beynəlxalq əlaqə xidmətlərinin böyüməsi və inkişaf etməsi şansı elə də çox olmasa da, Azərbaycanın rəqəmsal bazarının digər yönləri zaman keçdikcə inkişaf edə bilər. Bu səbəbdən, Azərbaycanda rəqəmsal dünyanın / sektorun ümumi inkişafını və infrastrukturunu nəzərə alsaq, Azərbaycanın indi və gələcək üçün inkişaf etmək şansı böyükdür.
