46.94 milyard dollarlıq Ümumi Daxili Məhsulu ilə Azərbaycan 2019-cu ilin statistikasına əsasən 9.981 milyon əhalisi olan bir dövlətdir. Ölkənin iqtisadi təcrübəsi ilə məhdudlaşsaq, Azərbaycan, enerji sektorunun bu millətin iqtisadiyyatında onurğa sütunu olduğu bir millətdir. Enerji sektorundan danışan zaman, xam neft və onunla əlaqəli təbii qazlar bu xalqın əsas gəlir mənbəyidir. İqtisadiyyatın yarısı enerji sektoru tərəfindən idarə olunur.
Digər yarısı isə böyük hissəsinin, dolayısı ilə kənd təsərrüfatında ixtisaslaşmış bir neçə nəfərin korporasiyalar və işçilər şəklində enerji sektorundan asılı olduğu iki yerə ayrılır. Bu əvəllər belə idi. Müstəqillik qazandıqdan sonra xalq iqtisadi bölgü və böyümə aləmində islahat ilə olduqca böyüdü.
Azərbaycan iqtisadiyyatında əldə olunmuş mühüm mərhələlərin bəziləri xalqın müxtəlif iqtisadi fəaliyyətləri özəlləşdirməsi ilə bağlıdır. Bunlardan biri torpağın müxtəlif bacarıqlı fərdlər arasında bərabər paylanıldığı kənd təsərrüfatı sahələridir. Böyük miqyaslı, orta miqyaslı və kiçik miqyaslı sahiblər fərqli bacarıqları olan fərdi fermerlərin zövq aldığı üç kateqoriyadır. Kənd təsərrüfatının dəyişməsinə baxmayaraq mənfəətin yalnız 6% -i ölkənin ÜDM-nin artımını asanlaşdırır. Turizm kimi yenidən başlama təcrübələri hələ də şəbəkədən kənarda qalır. Bu ölkənin iqtisadiyyatını idarə etmək üçün aparılan islahatlar ləng olsa da eyni zamanda sürətlə böyüyür. Neftdən asılı olan dəyişkən iqtisadiyyatı xilas etmək üçün islahatlara ehtiyac var. Aşağıda neftdən asılı dəyişkən iqtisadiyyatı xilas edə biləcək islahatların təsviri verilib.
İslahatlar neftdən asılı olan dəyişkən iqtisadiyyatı necə xilas edə bilər?
İqtisadiyyatın islahat prosesində əsas təyinedicilər rolunu oynayan bir neçə iqtisadi sahə var.
İqtisadi böyümədən daha çox, bir millətin iqtisadiyyatını artıran əsas sahələrdən biri hüquqdur. Texnologiya insan kapitalı və s. ilə izlənən başqa bir amildir. Aşağıda islahatların dəyişkən neftdən asılı iqtisadiyyatın necə xilas edə biləcəyi göstərilib.
Texnologiya İslahatları.
Hazırda texnologiya bir xalqın iqtisadiyyatının onurğa sütunu, daha dəqiq desək özəyidir. 10 ildən çoxdur ki, bir çox fürsətlər texnologiya vasitəsi ilə gəlib. Miqyaslaşdırma texnologiyanın əsas üstünlüklərindən biridir. İş yerlərinin yaradılması əgər texnoloji inkişaflar iqtisadiyyata tətbiq edilərsə effektivdir. Neftdən asılı olan bir ölkə üçün texnologiyanın tətbiqi ölkədə qeyri-neft gəlirlərinin əldə edilmə sürətini iki dəfə artıracaqdır. Əməyin avtomatlaşdırılması xilas olmaq üçün yeni şanslar deməkdir.
Texnologiya məlumatın əlçatan olmasıdır. Kənd təsərrüfatına və digər gəlir yaradan atributlara dair məlumatlar iqtisadiyyatın böyüməsi üçün məziyyətlərlə doludur. Ünsiyyət bu islahatlar kateqoriyasının daxilindədir. Daha yaxşı rabitə infrastrukturu iqtisadiyyatın inkişafının və böyüməsinin başlanğıcıdır. Ünsiyyətdə olan rahatlıq beynəlxalq tərəfdaşlığı təşviq edir. Texnologiyanın yolunu tutan millət özünüməşğulluğu da artırır. Bir çox insanlar onlayn imperatorluğuna başlayaraq millətin böyüməsi ilə nəticələnən standartlarını yaxşılaşdırmışdırlar.
Hər hansı bir sahə ilə bağlı dəqiq statistik məlumatı əldə etmək nə qədər asandır? Kənd təsərrüfatına sərmayə qoymağı düşünürəmsə hər hansı bir bölgədə statistik hava məlumatını öyrənmək nə qədər asandır? Məğz etibari ilə bir şirkət qurmaq nə qədər asandır? Bank hesabı banka getmədən açmaq nə qədər asandır?- mütləq şəkildə həll olunmalı suallar bunlardır. Hökumət bu cür əməliyyatların ağrısız və vaxt aparan olmadığından əmin olmalıdır.
Hüquqi islahatlar.
İqtisadi inkişafın əsas fəzilətləri arasında millətin hüquqi qaydaları da var. Bir millətin konstitusiyasında ticarəti tənzimləyən bir sıra qaydalar tətbiq olunmalıdır. Kapitalizm kimi gəlir doktrinalarını təşviq edən ticarət qanunları inkişaf etdirilməlidir. Qanun haqqında az məlumat var. Çünki qanun böyüməyi təşviq etmir. Bununla belə, hamı üçün harmonik bir mühit yaradır.
Biz hamımız bilirik ki, konstitusiyamızın əksər hissəsi bizə Sovet İttifaqının dağılmasından miras qalıb və onun daima yenilənməsi tələb olunur. Dəfələrlə böyük dördlük şirkətləri biznesin idarə edilməsi və hüquq sistemimizi tənzimləyən bəzi qanunların yenilənməsi üçün təkliflər irəli sürüblər. Ancaq buna baxmayaraq bu təkliflərə uyğunlaşma prosessi olduqca ləng gedir. Bundan əlavə, bu bölmə inkişaf edən iqdisadiyyatların əsas amillərdən biri sayılan vergitutma məsələlərini də əhatə edir. Vergi toplayan dövlət qurumlarının əsas sürücüsü, xüsusən də Azərbaycan kimi ölkələrdə iqtisadiyyatın davamlılığı və böyüməsi olmalıdır.
Fiziki kapital və ya infrastruktur islahatları.
Fabriklər, mexaniki avadanlıqlar və yollar kimi müxtəlif infrastrukturlar iqtisadi cəhətdən islahata uğramış millətin əsas amilləridir. Bunların investorlar üçün millətin maddi kapitalının inkişafına artan sərmayə kimi imkanlar yaratması sonuncunun doğru olmasını göstərən səbəbdir. Mexaniki avadanlıqlar və istehsal sahəsindəki investisiyalar emal üçün xammal idxalının maliyyətini mütləq şəkildə azaldacaqdır. Yolların inkişafı xammalın nəqliyyat xərclərini azaldacaqdır və bütün bunlar birləşdirildikdə millətin islahatlar edilmiş iqtisadiyyatı əldə ediləcəkdir. Həmçinin, iş imkanlarının artırılması millətin ÜDM-nin artması ilə nəticələnən əsas amil olacaqdır.
Bu sahədə inşa edilməkdə olan yeni sənaye parkları və liman ilə çox şey etmişik. Lakin əvvəlki bəndlərdə qeyd etdiyim kimi, müvafiq irəliləyişlər olmadan bu yeniliklər iqtisadiyyatda baş verəcək gözlənilən dəyişikliyi asanlaşdıracaq gücə sahib olmayacaqdır.
Nəticə olaraq, neft asılılığı ölkəyə həm də qlobal istiləşmə baxımından təsir edən ölümcül bir adətdir. Yenilənə bilən və ya alternativ enerjiyə sərmayə qoyaraq təmiz enerji rutininin qəbul edilməsi təşviq edilməlidir. Neftin təhlükəli təsiri barədə özünü öyrətmə də islahatın bu formasını axtarmağa gətirib çıxardır.
Millətin sosial və siyasi təsirləri.
Müasirləşdirmə və ya çox vaxt qloballaşma kimi tanınan şey, neft və təbii maddələr üzərində qurulan iqtisadiyyatın islahatında əsas amildir. Sosial amilləri izah etmək üçün adətlər, ənənə dəyərləri və inanc atributları istifadə olunur. Neft, ölkələri iqtisadi cəhətdən onları risk altında qoyan yeganə mədəniyyətə sahibdir. Mədəniyyət belə bir millətin böyüməsinə təsir göstərə bilər.
Siyasi amillər aləmində idarəetmə belə bir iqtisadiyyatın ümumiyyətlə necə böyüməsindən asılıdır. Dövlət strukturları effektiv çalışmırsa, bütün sərvət müəyyən bir qrup ətrafında dolanacaq və beləliklə daha böyük əhali risk altına girəcəkdir. Davamlı olaraq özəl sektorun inkişafı üçün ekosistem və müasir konstitusiya yaradan, dəqiq işləyən bir hökumətə sahib olmaq daha yaxşı iqtisadiyyat üçün islahat addımıdır.
Təhsil və bununla əlaqNəticə əli təhsil sistemi.
Sözsüz ki, bu ən vacib amildir. Neft ölkəsi, təbii maddələrlə əlaqəli qazanc səbəbindən təhsili görməzlikdən gəlir. Ancaq neft quyusunun buxarı tükənə bilər və bu ölkəni ölümə məhkum edə bilər. Belə bir iqtisadiyyatın möhkəmləndirilməsində təhsil sistemi mühüm islahat mərhələsidir. Təhsil yeni mütəxəssislər və peşələr yaradaraq daha sürətli iqtisadi inkişafa kömək edir.
Yuxarıda sadalanan islahatlar tətbiq edildikdən sonra ölkənin əhalisi mütləq şəkildə artacaqdır. Əhalinin artması, artan imkanları tamamlayacaq insan resursudur.
Keyfiyyətli təhsil sistemi millətin qlobal səviyyədə nəzərə çarpacaq insan resursları istehsal etməsi ilə nəticələnməlidir. Əhalinin keyfiyyəti sakinlərin sahib olduğu bacarıqlarla ölçülür. Yaradıcı qabiliyyətlər bu cür iqtisadiyyatın islahatında vacib amildir. Bir-biri ilə uyğunlaşan millət yaratmaq üçün müvafiq təlim keçirilməlidir.
Pandemiyanın mart ayından bəri müxtəlif təşkilatların iqtisadiyyatında və eləcə də ölkənin üzərində qoyduğu hüznlü təsirləri ilə mübarizə apardıqlarını müşahidə etdik. Media sayəsində digər ölkələrin buna necə reaksiya göstərdiyinə dair çoxlu məlumat topladıq. ATL müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərdiyindən sənayelərə və millətə tətbiq olunan qayda və qanunların bizim işimizə və eləcə də ortaqlarımızın işlərinə necə təsir etdiyini müşahidə etdik. Şəxsən mən ətrafımda o qədər mənfiliklərlə üzləşdim ki, təmkinli qalmaq çox çətin idi.
Mən nə epidemiologiya üzrə nə də bununla bağlı hər hansı bir sahədə mütəxəssis deyiləm. Ancaq rasional bir insan olaraq, digər hökumətlərin pandemiyaya qarşı nə qədər dəyanətli və iddialı olduqlarını gördüm. Edilən bütün səyləri və çəkilən əziyyəti alqışlasam da, böhran zamanı edilmiş bəzi qərarları qavraya bilmirəm. Mən bütün qəlbimlə inanıram ki, təkcə hökumət olaraq yox, bir millət olaraq da daha yaxşı bir iş görə bilərdik. Sonda deyə bilərəm ki, ATL cəmiyyətimizə və millətimizə dəyər qatmaq üçün əlindən gələni etdi. Bundan əlavə, ciddi ixtisarlar etmədiyimizdən əmin olduq və nazirlər kabinetinin tətbiq etdiyi bütün qayda və qanunlara əməl etdik.
Son olaraq onu qeyd edim ki, 2020ci il Azərbaycan üçün tariximizdə ən vacib il olaraq yadda uzun illər qalacaqdır. İşğaldan azad olmuş torpağların sevinci həddsizdir. Bizim millət və dövlət olaraq görüləcək işlərimiz çoxdur və daima inkişafa doğru irəliləməliyik. Vətən müharibəsində göstərdiyimiz tarixi birlik dəvamlı olaraq bizi irəli aparmalıdır. Fəxr edirəm ki, Azərbaycanlıyam! Qarabağ Azərbaycandır!
